Αμφίπολη

"Ο χώρος είναι απέραντος. Μόνο ο περίβολος του τείχους έχει μήκος 7.500 μ. και περικλείει μία μεγάλη έκταση... ",σημείωνε ο Δημήτρης Λαζαρίδης.Ο αρχαιολόγος που ερεύνησε την Αμφίπολη, από το 1956 μέχρι το θάνατό του, το Μάιο του 1985. Απέραντη είναι και η ιστορία της Αμφίπολης. Η πρώτη κατοίκησή της εντοπίζεται στον 7ο π. Χ. αι. Η καταστροφή της, στον 8ο ή 9ο μ. Χ. αι. πιθανόν από τις επιδρομές των Σλάβων...

Στον οδηγό της Αμφίπολης, που έγραψε ο ανασκαφέας Δημήτρης Λαζαρίδης, διαβάζουμε ότι η Πάρος στις αρχές του 7ου αι. ίδρυσε τη Θάσο με αρχηγό τον Τελεσικλή (πατέρας του λυρικού ποιητή Αρχίλοχου). Γύρω στο 650 π. Χ. οι Πάριοι εξορμούν για την κατάκτηση των θρακικών παραλίων και είναι πιθανό να έφτασαν μέχρι την Ηιόνα και την περιοχή της Αμφίπολης. Τη σπουδαιότερη απόδειξη αποτελεί ένα επίγραμμα στο βάθρο (520 - 490 π. Χ. ) του έφιππου εφήβου Θράκη Τόκη, που έπεσε πολεμώντας για την Ηιόνα.Το 476 π. Χ. την Ηιόνα καταλαμβάνουν οι Αθηναίοι και το 465/464 π. Χ. οι άποικοι καταλαμβάνουν τις "Εννέα Οδούς", θέση της κατοπινής Αμφίπολης.Το 437 π. Χ. στην ίδια θέση χτίζουν μία πόλη που κατά το Θουκυδίδη "Αμφίπολη Αγνων ονόμασε, ότι επ' αμφότερα περιρρέοντος του Στρυμόνος... ".
Αν και η Αμφίπολη δεν υπήρξε ποτέ μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, η πτώση της το 424 π. Χ. από τους Σπαρτιάτες προκάλεσε στους Αθηναίους "μέγα δέος", όπως λέει ο Θουκυδίδης, εξαιτίας της εξαιρετικής στρατηγικής και οικονομικής της σημασίας.Και όταν το 421 π. Χ. ένας από τους όρους της ειρήνης του Νικία ήταν να επιστρέψει η Αμφίπολη στην Αθήνα, οι Αμφιπολίτες αρνήθηκαν και έμειναν ελεύθεροι μέχρι την κατάκτησή τους από τους Μακεδόνες, το 358 π. Χ..Οπως σημειώνει ο Δημήτρης Λαζαρίδης "σε όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου μέχρι τη διάλυση του μακεδονικού κράτους, μετά τη μάχη στην Πύδνα το 168 π. Χ., η Αμφίπολις παρέμεινε αναπόσπαστο τμήμα του, κέντρο του μακεδονικού εμπορίου, θέση κεντρική για την εκμετάλλευση των πολύτιμων μετάλλων όλης της περιοχής και ένα από τα κυριότερα βασιλικά νομισματοκοπεία του μακεδονικού κράτους... Η σπουδαία θέση της στον αρχαίο κόσμο φαίνεται και από την απόφαση του Μεγάλου Αλεξάνδρου να είναι μία από τις έξι πόλεις όπου θα χτιζόταν ένας μεγάλος, πολυτελής ναός, δαπάνης 1.500 ταλάντων. Οι άλλες πέντε ήταν η Δήλος, οι Δελφοί, η Δωδώνη, το Δίον και η Κύρρος".Μετά την πτώση της Μακεδονίας οι Ρωμαίοι τη χώρισαν σε τέσσερις μερίδες και η Αμφίπολη ορίστηκε πρωτεύουσα της πρώτης μερίδας. Το 148 π. Χ. η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία και η Αμφίπολη είναι εμπορικό κέντρο και κέντρο κοπής νομισμάτων, όπου κόπηκαν σειρές νομισμάτων με την επιγραφή "ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΠΡΩΤΗΣ".
Τη στρατηγική της σημασία η Αμφίπολη τη διατηρεί στους ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους.Αλλά στα μέσα του 1ου π. Χ. στίφη Θρακών εισβάλλουν και καταστρέφουν τα οικοδομήματά της. Με την επικράτηση του χριστιανισμού γίνεται έδρα επισκόπου, έως το 692 μ. Χ.,και αξιόλογο αστικό κέντρο, όπως φαίνεται από την αποκάλυψη πέντε παλαιοχριστιανικών μνημείων, τεσσάρων βασιλικών και του εξαγώνου, πολυτελούς διαμερίσματος με λαμπρή διακόσμηση. Τον 8ο ή 9ο αι. που έγιναν οι επιδρομές των Σλάβων, στις εκβολές του Στρυμόνα (θέση αρχαίας Ηιόνας) ιδρύεται η Χρυσόπολις.Η θέση της Αμφίπολης, γνωστή τώρα με το όνομα Ποπολία, διατηρεί τη στρατηγική της σημασία μέχρι τα τελευταία χρόνια του βυζαντινού κράτους.
Ξεκινώντας ο επισκέπτης τον περίπατο μέσα στα τείχη (ένας περίπατος που διαρκεί μιάμιση ώρα), στην περιοχή του Αρχαιολογικού Μουσείου, όπου υπάρχουν υπολείμματα του Μακρού Τείχους,θα δει ένα κτιριακό συγκρότημα κλασικών χρόνων, μέσα στο οποίο εντάσσεται και κιβωτιόσχημος τάφος που συνδέεται πιθανά με τον Βρασίδα.Μπροστά στο Βόρειο Τείχος αποκαλύφθηκε μικρό ορθογώνιο οικοδόμημα, πιθανόν ιερό γυναικείας θεότητας, θεσμοφόριο ή νυμφαίο,όπως εικάζεται από τα γυναικεία ειδώλια, τους κέρνους και τις υδρίες. Χρονολογείται περί τα μέσα του 5ου αι., γεγονός που αποτελεί μία ακόμα απόδειξη ότι η περιοχή της Αμφίπολης κατοικήθηκε πριν το 437 π. Χ. (έτος ίδρυσης από τους Αθηναίους). Μέσα στα όρια του Μακρού Τείχους ο επισκέπτης θα συναντήσει το Ιερό της Κλειούς (4ος αι. π. Χ. ), στο βορειοδυτικό άκρο του χωριού, καθώς και το Ιερό του Αττιος, στο οποίο βρέθηκαν σειρά από βάθρα αναθημάτων, από τμήματα ειδωλίων, μεγάλες πήλινες προτομές και 103 χάλκινα νομίσματα άριστης διατήρησης.
Αλλά εκτός από το Μακρό Τείχος, που αποκαλύφθηκε στο διάστημα 1971 - '81, η Ακρόπολη περιβάλλεται και από ένα εσωτερικό περίβολο.Η ύπαρξη χωραφιών δεν επέτρεψε την εκτεταμένη έρευνα της Ακρόπολης, αλλά η ανασκαφική σκαπάνη έφερε στο φως εκτεταμένο σύνολο παλαιοχριστιανικών μνημείων, για τα οποία χρησιμοποιήθηκε οικοδομικό υλικά από παλαιότερα κτίρια. Την πρώτη παλαιοχριστιανική βασιλική αποκάλυψε ο καθηγητής Στ. Πελεκίδης το 1918, αλλά ο Δημήτρης Λαζαρίδης έφερε στο φως τα πρώτα ανασκαφικά δεδομένα τριών ακόμα βασιλικών. Ο ίδιος αποκάλυψε και έναν παλαιοχριστιανικό οκτάγωνο ναό εγγεγραμμένο σε κύκλο.
Στο δυτικό άκρο της Ακρόπολης αποκαλύφθηκε κλασική οικία στην οποία βρέθηκε ο χρυσός στατήρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου από το νομισματοκοπείο της Αμφίπολης με την επιγραφή "ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ". Η έρευνα λίγα μέτρα βορειότερα της οικίας αποδεικνύει την ύπαρξη συνοικίας του 4ου αι. π. Χ. Δυτικά της Ακρόπολης βρέθηκε το 1983 τμήμα ρωμαϊκού τείχους και νοτιοδυτικά μία ρωμαϊκή έπαυλη καθώς και ρωμαϊκό κτιριακό συγκρότημα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ελληνιστική οικία (2ος αι. π. Χ. ), που αποκάλυψε το 1982 ο Δημήτρης Λαζαρίδης (νοτιοδυτικά των παλαιοχριστιανικών βασιλικών) με δύο μεγάλα δωμάτια. Μεγάλο τμήμα της πρέπει να καταστράφηκε κατά τη διάνοιξη αγροτικού δρόμου. Για την ελληνιστική οικία, πάντως, η Διεύθυνση Συντήρησης του ΥΠΠΟ έχει εκπονήσει μελέτη συντήρησης και αποκατάστασης των κονιαμάτων και των τοιχογραφιών.
Νοτιοανατολικά της ελληνιστικής οικίας ένα μονοπάτι οδηγεί στο Γυμνάσιο, το πρώτο μεγάλο δημόσιο κτίριο, που ήρθε στο φως το 1982.Μετά το θάνατο του Δημήτρη Λαζαρίδη, η Καλλιόπη Λαζαρίδη συνέχισε την ανασκαφή αποκαλύπτοντας σύστημα δεξαμενών, τον ξυστό δρόμο, την άφεση για την εκκίνηση των αθλητών μέσα στον ξυστό, καθώς και την άφεση της παραδρομίδος, δηλαδή δρόμου παράλληλου στον ξυστό. Ο Δ. Λαζαρίδης στον οδηγό που έγραψε σημειώνει "το κτίριο του γυμνασίου πρέπει να ιδρύθηκε στην ελληνιστική εποχή. Ισως όμως και στο τέλος της κλασικής εποχής... Μετά από επεκτάσεις και προσθήκες λειτούργησε ως τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους, οπότε πρέπει να καταστράφηκε από πυρκαγιά... ".
Εξω από τα τείχη ο επισκέπτης θα περπατήσει τον προϊστορικό οικισμό, αλλά και τη Νεκρόπολη με το Ελληνιστικό Νεκροταφείο και τους τρεις Μακεδονικούς Τάφους, καθώς και έναν τέταρτο ρωμαϊκό (μακεδονικού τύπου) ως ο τάφος του γιατρού Σέξτου Ιουλίου Χαρίτωνος. Η διαδρομή στην περιοχή της νεκρόπολης καταλήγει στο πλέον γνωστό μνημείο της Αμφίπολης γνωστό ως "Λέων της Αμφιπόλεως" (4ος αι. π. Χ. ). Αποκαλύφθηκε τυχαία από Ελληνες στρατιώτες το 1912 και η έρευνα πιστεύει ότι πιθανόν μνημονεύει την αρετή και γενναιότητα του Λαομέδοντα, ένας από τους τρεις ναυάρχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου και αφοσιωμένος σύντροφός του.
Σήμερα η αρμόδια Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Καβάλας (επιβλέπει τους Νομούς Καβάλας, Σερρών και Ξάνθης) δεν έχει τη δυνατότητα της συστηματικής έρευνας στις θέσεις που δεν έχουν ανασκαφεί για πολλούς λόγους. Σημαντικότερος όλων είναι ο πενιχρός προϋπολογισμός,που δεν ξεπερνά τα 30 - 40 εκατ. και για τους τρεις νομούς. Δεύτερος λόγος το ελάχιστο επιστημονικό και εργατικό προσωπικό.Από τους 11 συνολικά αρχαιολόγους οι δύο μόνο επιβλέπουν το Νομό Σερρών και την Αμφίπολη, ενώ στον αρχαιολογικό χώρο δουλεύουν μόνιμα 4 εργάτες. Γι' αυτό και η αρχαιολόγος της Εφορείας Δήμητρα Μαλαμίδου,μας λέει ότι "οι δύο περσινές σωστικές ανασκαφές προχωρούσαν με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς". Αυτή τη στιγμή η μοναδική συστηματική ανασκαφή διενεργείται στο χώρο του Γυμνασίου, από την Αρχαιολογική Εταιρεία και ανασκαφέας είναι η κόρη του Δημήτρη Λαζαρίδη, Καλλιόπη Λαζαρίδου.Σωστικές ανασκαφές γίνονται όταν χρειάζονται, όπως μετά από αίτημα κατοίκου για οικοδόμηση ή μετά από λαθρανασκαφή.
Οι λαθρανασκαφές, άλλωστε, αποτελούν τη μόνιμη αγωνία των αρχαιολόγων, αφού η αρχαιοκαπηλία στην περιοχή των Σερρών βρίσκεται εδώ και χρόνια σε έξαρση."Χτυπάνε συνέχεια", μας λέει χαρακτηριστικά η Δήμητρα Μαλαμίδου. Η φύλαξη του αρχαιολογικού χώρου και του Μουσείου, αλλά και η διαρκής αστυνόμευση είναι μόνιμα αιτήματα της Εφορείας, αφού ολόκληρη η περιοχή και εκτός του αρχαιολογικού χώρου είναι γεμάτη λείψανα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το χειμώνα με τις βροχές τα αρχαία νομίσματα βγαίνουν στην επιφάνεια σαν τα σαλιγκάρια.
Φυσικά και η φύλαξη δεν είναι επαρκής. Υπάρχουν μόνο 10 αρχαιοφύλακες (7 ημερήσιοι και 3 νυχτερινοί) για το Μουσείο και τον αρχαιολογικό χώρο. Το Μουσείο, δε, κλείνει στις 3μμ και δεν ανοίγει, ούτε καν το καλοκαίρι, τις απογευματινές ώρες επειδή δε φτάνουν οι φύλακες για την απογευματινή βάρδια.
Να σημειώσουμε ότι το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αμφίπολης ήταν διακαής πόθος και φροντίδα του Δημήτρη Λαζαρίδη και κύριο μέλημά του. Δεν πρόλαβε να το δει έτοιμο... Εγκαινιάστηκε μόλις το 1995. Ο ίδιος στον πρόλογο του οδηγού του ΤΑΠΑ σημειώνει: "Επιθυμία μου ήταν να δώσω κάποιο βοήθημα πιο πλήρες, που να περιέχει και εκθέματα του Μουσείου, του οποίου η οικοδομή πάγωσε από το 1997, μετά την αποχώρησή μου από τη θέση του Γενικού Επιθεωρητή Αρχαιοτήτων του ΥΠΠΟ".
Το Μουσείο, το οποίο σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Αργύρης Μπακιρτζής,σήμερα λειτουργεί, περιλαμβάνει 2.000 αντικείμενα μόνο από τον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης, που χρονολογούνται από τους Προϊστορικούς έως του Βυζαντινούς χρόνους, ενώ στις αποθήκες "ουκ έστιν αριθμός" των αντικειμένων. Τη μελέτη της έκθεσης εκπόνησε η Γεωργία Σκορδαλή, ενώ υπεύθυνοι για το Μουσείο είναι η προϊστάμενος της Εφορείας, Χάιδω Κουκούλη και η αρχαιολόγος Δήμητρα Μαλαμίδου. Για το άμεσο μέλλον σχεδιάζεται και η λειτουργία ενός πωλητηρίου εκμαγείων του ΤΑΠΑ.
Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ